पैली हाळा काम रया नी पैली हाळी बाणी

पैली हाळा काम रया नी पैली हाळी बाणी,
बदळ गई जिंदगाणी सारी, रयी नीं बात पुराणी।
बदळ गई जिंदगाणी सारी, रयी नीं बात पुराणी॥

पैली हाळी कोई बात बाकी नीं रयी,
च्यार बजे उठ झोवंती बै ‘चाकी’ नीं रयी।
आठ सेर पीसती बै काकी नीं रयी,
डांगरा गी ‘फाटक’ कठैई बाकी नीं रयी ।।
डांगरा गी फाटक कठैई बाकी नीं रयी॥1॥

झांझरकै उठ करती बो ‘बिलोणो’ नीं रयो,
‘गूदड़ै’ गो अब तो बिछोणो नीं रयो ।
दोपारी मै रुखा तळे सोणो नीं रयो,
‘बारी-बँटै’ टाबरां गो रोणो नीं रयो॥
बारिबँटै टाबरां गो रोणो नीं रयो॥2॥

‘ऊंखळी अर मूसल’ गा धमाका नीं रया,
‘हारै’ पकती खीचड़ी खदाका नीं रया।
रामलीला, नकली गा ठहाका नीं रया,
बूडल्यां गी गाळ्यां गा सड़ाका नीं रया ।।
बूडल्यां गी गाळ्यां गा सड़ाका नीं रया॥3॥

‘रोटी ऊपर’ घलती सक्कर-खांड नीं रयी,
बडा-2 ‘झाकरा’ अर हांड नीं रयी ।
‘झोक’ गै माँ ब्यांवती बै सांड नीं रयी,
गिंडी मंडगे खेलता बा ‘डाँड’ नीं रयी ।।
गिंडी मंडगे खेलता बा डाँड नीं रयी॥4॥

सियाळै मै तप्या करता धूंयां नीं रयी,
‘टाडै’ गै माँ होया करती कूयाँ नीं रयी ।
‘बखियो’ लगावंती बै सूयां नीं रयी,
काडती लुगायाँ ‘ढेरा-जुंवा’ नीं रयी ।।
काडती लुगायाँ ढेरा-जूंयां नीं रयी॥5॥

पैली सी लुगायाँ अब चातर नीं रयी,
डिस्पोजल चालगी अब पातळ नीं रयी।
मीठी होती ‘काळती’ बा गाजर नीं रयी,
‘किली-लाव-चड़स-डोली-पांजर’ नीं रयी ।।
किली-लाव-चड़स-डोली-पांजर नीं रयी॥6॥

सुहागण गो सूण ‘बोरलो-रखड़ी’ कठै,
खेतां गी तो गेली अब संकड़ी कठै।
सेठां गी पिछाण होती ‘पागड़ी’ कठै,
छोटा-बडा सैं गै होती ‘तागड़ी’ कठै ।।
छोटा-बडा सैं गै होती तागड़ी कठै॥7॥

होया करती पैली अब ‘पांव’ नीं रयी,
गायटो ग़ाया करताा ‘दांय’ नीं रयी।
भाई-२ करता बैठ राय नीं रयी,
पाटै उतर ज्याता गांव ‘लाय’ नीं रयी।।
पाटै उतर ज्याता गांव लाय नीं रयी॥8॥

रिपिया जो घालता बा ‘न्योळी’ नीं रयी,
भाभियां जो करती बा ठिठोळी नीं रयी।
अब तो कोई ‘जात’ भोळी नीं रयी,
घर मै बड़तां होया करती ‘पोळी’ नीं रयी।।
घर मै बड़तां होया करती पोळी नीं रयी॥9॥

‘झूपड़ा-चंवरा-पड़वा-छान’ नीं रया,
‘अठ-सोळी’ ईंटा गा मकान नीं रया।
नाई जका राखता रछानी नीं रया,
‘मांग गे’ कमीज चढ़ता जानी नीं रया।।
मांग गे कमीज चढ़ता जानी नीं रया॥10॥

हारै मै गुंवार रन्दतो ‘बांटो’ नीं रयो,
साबण-तेल गो कठैई घाटो नीं रयो।
घड़ै पर गुंथेड़ो मूंज-‘डाटो’ नीं रयो,
आटो-नाज घालता बो ‘ठाटो’ नीं रयो।।
आटो-नाज घालता बो ठाटो नीं रयो॥11॥

घालता तमाखू बो ‘गट्टो’ नीं रयो,
पैरता पजामो बो ‘पट्टो’ नीं रयो।
‘मिठो-चूनो, खोर’ गो भट्टो नीं रयो,
‘सापतोड़ैे’ लूण गो कट्टो नीं रयो।।
सापतोड़े लूण गो कट्टो नीं रयो॥12॥

‘सिण-मूंज-अंकोळैे’ गा मांचा नीं रया,
‘सींगड़ी’ काढता बै टांचा नीं रया।
माणस अब झूठा होग्या साँचा नीं रया,
भाठो ढोंवता जका ‘ढांचा’ नीं रया।।
भाठो ढोंवता जका ढांचा नीं रया॥13॥

चढ़ण खातर ऊँटा गा ‘पलाण’ नीं रया,
नीरण खातर ‘ल्हास’ हाळा ठाण नीं रया।
सुसरै और जेठ गी अब काण नीं रयी,
टाबरां नै ‘सरड़कै’ गी बांण नीं रयी ।।
टाबरां नै सरड़कै गी बांण नीं रयी॥14॥

कुवै ऊपर होंवता बै ‘भूण’ नीं रया,
बडा-बूडा लेया करता ‘सूण’ नीं रया।
गांठ जो लगाया करता ‘जूण’ नीं रयी,
पाणी ‘चोखड़’ ल्याया करता ‘मूण’ नीं रयी।।
पाणी चोखड़ ल्याया करता मूण नीं रयी॥15॥

जट गा ‘सलीता’ और बोरा नीं रया,
‘घुत्ता-गिंडी’ खेलता बै टोरा नीं रया ।
कोटवाळ पीटता ढिंढोरा नीं रया,
‘माल्ला’ लगाता जका छोरा नीं रया ।।
माल्ला लगाता जका छोरा नीं रया॥16॥

ऊँटा गा ‘भिंटेरा-लद-लादा’ नीं रया,
‘बेड़-जेवड़ा-भूणिया’ आदा नीं रया ।
करगे निभांवता बै वादा नीं रया,
‘ल्हस’ उमट मेह आंवता उतरादा नीं रया॥
ल्हस उमट मेह आंवता उतरादा नीं रया॥17॥

पैली हाळी कोई बात खास नीं रयी,
पैली हाळी भूआं अर सास नीं रयी ।
कड़बी काटण खातर करता ‘ल्हास’ नीं रयी,
‘बरु-घँटील-सेवण’ घास नीं रयी ।।
बरु, घँटील, सेवण घास नीं रयी॥18॥

‘ल्हासू-घिंटाळ’ गी अब चार नीं रयी,
घर-२ मै टाबरां गी डार नीं रयी ।।
इसकुलां मै बणता ‘मुरगा,’ मार नीं रयी,
खेलता ‘धरसुंडो’ जीत-हार नीं रयी।।
खेलता धरसुंडो जीत-हार नीं रयी॥19॥

डांगर ‘बिरांता’ पाणी खारो नीं रयो,
घर गै धणी गो, घर मै सारो नीं रयो।
लेया-देया करता बो उधारो नीं रयो,
एकली खेती स्यू अब गुजारो नीं रयो ।।
एकली खेती स्यू अब गुजारो नीं रयो॥20॥

पैली सा जंवाई गा अब ‘कोड’ नीं रया,
आंवता बै पैली साधू-‘मोड’ नीं रया ।
माणस अब कोई सागी ठोड नीं रयो,
‘गुन्दी-पील-बरबंटी’ गो कोड नीं रयो ।।
गुन्दी-पील-बरबंटी गो कोड नीं रयो॥21॥

पाणी जो ले ज्याया करता ‘लोट’ नीं रयी,
भाखलै मै सिट्टीयाँ गी ‘पोट’ नीं रयी ।
‘भोबर’ मै जो सेकता बै रोट नीं रया,
लंबा-चोड़ा होता ‘धरकोट’ नीं रया ।।
लंबा-चोड़ा होता धरकोट नीं रया॥22॥

पलाण मै लगांवता बो ‘पागड़ो’ कठै,
हळ गै माँई ठोकता बो ‘बागड़ो’ कठै।
‘चऊ-फाडी-नेकस’ अर ‘पाछिन्तो’ नीं रयो,
लुखासणै मै हो ज्यातो ‘रातींदो’ नीं रयो॥
लुखासणै मै हो ज्यातो रातींदो नीं रयो॥23॥

‘बागर-कराई-छीवर-कीड़ा’ नीं रया,
थेपड़ी जो थापता ‘बटोड़ा’ नीं रया ।
बूढ़ा जो कराया करता ‘हीड़ा’ नीं रया,
जूती ढीली करता बै ‘खबीड़ा’ नीं रया ।।
जूती ढीली करता बै खबीड़ा नीं रया॥24॥

सासरै जाती ‘रोंवती’ बै छोरी नीं रयी,
टाबर नै सुवांवता बै लोरी नीं रयी ।
छोरां गी सगाई अब सोरी नीं रयी,
पाड़ोसी घर खुल्या करती ‘मोरी’ नीं रयी ।।
पाड़ोसी घर खुल्या करती मोरी नीं रयी॥25॥

‘फिटोड़ो’-निजर-टपकार नीं रयी,
होवण लागी पार्टी, ‘बढार’ नीं रयी ।
ऊँटा गी जो लदती ‘कतार’ नीं रयी,
बडी-बूडी सूंगती ‘नसवार’ नीं रयी ।।
बडी-बूडी सूंगती नसवार नीं रयी॥26॥

‘पोस्काट-अन्तरदेसी’ डाक नीं रयी,
ठाँव-कासण मांजता राख़ नीं रयी ।
पैली जिसी मीठै गी खुराक नीं रयी,
गांवा गै माँ सरपंचां गी ‘धाक’ नीं रयी ।।
गांवा गै माँ सरपंचां गी धाक नीं रयी॥27॥

देस बदल्यो तो “चंगोई” भी बदळी,
खेती करण हाळा गी अब हालत ‘पतळी’ ।
मजूरी तो करण हाळा करै मस्ती,
घी लागै मूंगों बांनै ‘दारू’ सस्ती ।।
घी लागै मूंगों बांनै दारू सस्ती॥28॥

नाम राम-घनश्याम जपै ना बोलै मीठी बाणी।
बदळ गई जिंदगाणी सारी, रयी नीं बात पुराणी॥
पैली हाळा काम रया नी पैली हाळी बाणी,
बदळ गई जिंदगाणी सारी, रयी नीं बात पुराणी॥
बदळ गई जिंदगाणी सारी, रयी नीं बात पुराणी॥

✍️ घनश्यामसिंह राजवी चंगोई
(15 जुलाई 2017)


मेनू
चंगोई गढ़

चंगोई गढ़