पैली हाळा काम रया नी पैली हाळी बाणी

पैली हाळा काम रया नी पैली हाळी बाणी
(घनश्यामसिंह राजवी चंगोई)

पैली हाळा काम रया नी पैली हाळी बाणी,
बदळ गई जिंदगाणी सारी,रयी न बात पुराणी।
बदळ गई जिंदगाणी सारी, रयी न बात पुराणी॥

पैली हाळी कोई बात बाकी न रयी,
च्यार बजे उठ झोवंती बै ‘चाकी’ न रयी।
आठ सेर पीसती बै काकी न रयी,
डांगरा गी ‘फाटक’ कठैई बाकी न रयी ।।
डांगरा गी फाटक कठैई बाकी न रयी॥1॥

झांझरकै उठ करती बो ‘बिलोणो’ न रयो,
‘गूदड़ै’ गो अब तो बिछोणो न रयो ।
दोपारी मै रुखा तळे सोणो न रयो,
‘बारी-बँटै’ टाबरां गो रोणो न रयो॥
बारिबँटै टाबरां गो रोणो न रयो॥2॥

‘ऊंखळी अर मूसल’ गा धमाका न रया,
‘हारै’ पकती खीचड़ी खदाका न रया।
रामलीला, नकली गा ठहाका न रया,
बूडल्यां गी गाळ्यां गा सड़ाका न रया ।।
बूडल्यां गी गाळ्यां गा सड़ाका न रया॥3॥

‘रोटी ऊपर’ घलती सक्कर-खांड न रयी,
बडा-2 ‘झाकरा’ अर हांड न रयी ।
‘झोक’ गै माँ ब्यांवती बै सांड न रयी,
गिंडी मंडगे खेलता बा ‘डाँड’ न रयी ।।
गिंडी मंडगे खेलता बा डाँड न रयी॥4॥

सियाळै मै तप्या करता धूंयां न रयी,
‘टाडै’ गै माँ होया करती कूयाँ न रयी ।
‘बखियो’ लगावंती बै सूयां न रयी,
काडती लुगायाँ ‘ढेरा-जुंवा’ न रयी ।।
काडती लुगायाँ ढेरा-जूंयां न रयी॥5॥

पैली सी लुगायाँ अब चातर न रयी,
डिस्पोजल चालगी अब पातळ न रयी।
मीठी होती ‘काळती’ बा गाजर न रयी,
‘किली-लाव-चड़स-डोली-पांजर’ न रयी ।।
किली-लाव-चड़स-डोली-पांजर न रयी॥6॥

सुहागण गो सूण ‘बोरलो-रखड़ी’ कठै,
खेतां गी तो गेली अब संकड़ी कठै।
सेठां गी पिछाण होती ‘पागड़ी’ कठै,
छोटा-बडा सैं गै होती ‘तागड़ी’ कठै ।।
छोटा-बडा सैं गै होती तागड़ी कठै॥7॥

होया करती पैली अब ‘पांव’ न रयी,
गायटो ग़ाया करताा ‘दांय’ न रयी।
भाई-२ करता बैठ राय न रयी,
पाटै उतर ज्याता गांव ‘लाय’ न रयी।।
पाटै उतर ज्याता गांव लाय न रयी॥8॥

रिपिया जो घालता बा ‘न्योळी’ न रयी,
भाभियां जो करती बा ठिठोळी न रयी।
अब तो कोई ‘जात’ भोळी न रयी,
घर मै बड़तां होया करती ‘पोळी’ न रयी।।
घर मै बड़तां होया करती पोळी न रयी॥9॥

‘झूपड़ा-चंवरा-पड़वा-छान’ न रया,
‘अठ-सोळी’ ईंटा गा मकान न रया।
नाई जका राखता रछानी न रया,
‘मांग गे’ कमीज चढ़ता जानी न रया।।
मांग गे कमीज चढ़ता जानी न रया॥10॥

हारै मै गुंवार रन्दतो ‘बांटो’ न रयो,
साबण-तेल गो कठैई घाटो न रयो।
घड़ै पर गुंथेड़ो मूंज-‘डाटो’ न रयो,
आटो-नाज घालता बो ‘ठाटो’ न रयो।।
आटो-नाज घालता बो ठाटो न रयो॥11॥

घालता तमाखू बो ‘गट्टो’ न रयो,
पैरता पजामो बो ‘पट्टो’ न रयो।
‘मिठो-चूनो, खोर’ गो भट्टो न रयो,
‘सापतोड़ैे’ लूण गो कट्टो न रयो।।
सापतोड़े लूण गो कट्टो न रयो॥12॥

‘सिण-मूंज-अंकोळैे’ गा मांचा न रया,
‘सींगड़ी’ काढता बै टांचा न रया।
माणस अब झूठा होग्या साँचा न रया,
भाठो ढोंवता जका ‘ढांचा’ न रया।।
भाठो ढोंवता जका ढांचा न रया॥13॥

चढ़ण खातर ऊँटा गा ‘पलाण’ न रया,
नीरण खातर ‘ल्हास’ हाळा ठाण न रया।
सुसरै और जेठ गी अब काण न रयी,
टाबरां नै ‘सरड़कै’ गी बांण न रयी ।।
टाबरां नै सरड़कै गी बांण न रयी॥14॥

कुवै ऊपर होंवता बै ‘भूण’ न रया,
बडा-बूडा लेया करता ‘सूण’ न रया।
गांठ जो लगाया करता ‘जूण’ न रयी,
पाणी ‘चोखड़’ ल्याया करता ‘मूण’ न रयी।।
पाणी चोखड़ ल्याया करता मूण न रयी॥15॥

जट गा ‘सलीता’ और बोरा न रया,
‘घुत्ता-गिंडी’ खेलता बै टोरा न रया ।
कोटवाळ पीटता ढिंढोरा न रया,
‘माल्ला’ लगाता जका छोरा न रया ।।
माल्ला लगाता जका छोरा न रया॥16॥

ऊँटा गा ‘भिंटेरा-लद-लादा’ न रया,
‘बेड़-जेवड़ा-भूणिया’ आदा न रया ।
करगे निभांवता बै वादा न रया,
‘ल्हस’ उमट मेह आंवता उतरादा न रया॥
ल्हस उमट मेह आंवता उतरादा न रया॥17॥

पैली हाळी कोई बात खास न रयी,
पैली हाळी भूआं अर सास न रयी ।
कड़बी काटण खातर करता ‘ल्हास’ न रयी,
‘बरु-घँटील-सेवण’ घास न रयी ।।
बरु, घँटील, सेवण घास न रयी॥18॥

‘ल्हासू-घिंटाळ’ गी अब चार न रयी,
घर-२ मै टाबरां गी डार न रयी ।।
इसकुलां मै बणता ‘मुरगा,’ मार न रयी,
खेलता ‘धरसुंडो’ जीत-हार न रयी।।
खेलता धरसुंडो जीत-हार न रयी॥19॥

डांगर ‘बिरांता’ पाणी खारो न रयो,
घर गै धणी गो, घर मै सारो न रयो।
लेया-देया करता बो उधारो न रयो,
एकली खेती स्यू अब गुजारो न रयो ।।
एकली खेती स्यू अब गुजारो न रयो॥20॥

पैली सा जंवाई गा अब ‘कोड’ न रया,
आंवता बै पैली साधू-‘मोड’ न रया ।
माणस अब कोई सागी ठोड न रयो,
‘गुन्दी-पील-बरबंटी’ गो कोड न रयो ।।
गुन्दी-पील-बरबंटी गो कोड न रयो॥21॥

पाणी जो ले ज्याया करता ‘लोट’ न रयी,
भाखलै मै सिट्टीयाँ गी ‘पोट’ न रयी ।
‘भोबर’ मै जो सेकता बै रोट न रया,
लंबा-चोड़ा होता ‘धरकोट’ न रया ।।
लंबा-चोड़ा होता धरकोट न रया॥22॥

पलाण मै लगांवता बो ‘पागड़ो’ कठै,
हळ गै माँई ठोकता बो ‘बागड़ो’ कठै।
‘चऊ-फाडी-नेकस’ अर ‘पाछिन्तो’ न रयो,
लुखासणै मै हो ज्यातो ‘रातींदो’ न रयो॥
लुखासणै मै हो ज्यातो रातींदो न रयो॥23॥

‘बागर-कराई-छीवर-कीड़ा’ न रया,
थेपड़ी जो थापता ‘बटोड़ा’ न रया ।
बूढ़ा जो कराया करता ‘हीड़ा’ न रया,
जूती ढीली करता बै ‘खबीड़ा’ न रया ।।
जूती ढीली करता बै खबीड़ा न रया॥24॥

सासरै जाती ‘रोंवती’ बै छोरी न रयी,
टाबर नै सुवांवता बै लोरी न रयी ।
छोरां गी सगाई अब सोरी न रयी,
पाड़ोसी घर खुल्या करती ‘मोरी’ न रयी ।।
पाड़ोसी घर खुल्या करती मोरी न रयी॥25॥

‘फिटोड़ो’-निजर-टपकार न रयी,
होवण लागी पार्टी, ‘बढार’ न रयी ।
ऊँटा गी जो लदती ‘कतार’ न रयी,
बडी-बूडी सूंगती ‘नसवार’ न रयी ।।
बडी-बूडी सूंगती नसवार न रयी॥26॥

‘पोस्काट-अन्तरदेसी’ डाक न रयी,
ठाँव-कासण मांजता राख़ न रयी ।
पैली जिसी मीठै गी खुराक न रयी,
गांवा गै माँ सरपंचां गी ‘धाक’ न रयी ।।
गांवा गै माँ सरपंचां गी धाक न रयी॥27॥

देस बदल्यो तो “चंगोई” भी बदळी,
खेती करण हाळा गी अब हालत ‘पतळी’ ।
मजूरी तो करण हाळा करै मस्ती,
घी लागै मूंगों बांनै ‘दारू’ सस्ती ।।
घी लागै मूंगों बांनै दारू सस्ती॥28॥

नाम राम-घनश्याम जपै ना बोलै मीठी बाणी।
बदळ गई जिंदगाणी सारी, रयी न बात पुराणी॥
पैली हाळा काम रया नी पैली हाळी बाणी,
बदळ गई जिंदगाणी सारी,रयी न बात पुराणी॥
बदळ गई जिंदगाणी सारी, रयी न बात पुराणी॥

✍️ घनश्यामसिंह राजवी चंगोई
(अप्रैल 2017)


मेनू
चंगोई गढ़

चंगोई गढ़